Het blijft me verbazen dat ook verstandige mensen denken dat een systeem dat zijn eigen bestaansvoorwaarden onder-mijnt, zich op eigen kracht uit het moeras zal trekken. Want dat gebeurt er als mensen zich verzetten tegen systeemverandering, ook al is het duidelijk dat het huidig economisch systeem levensondersteunende aardsystemen onderuithaalt. Hierbij gaat het niet alleen over klimaat, maar ook over de vernietiging van ecosystemen zoals het kappen van bossen en het leegvissen van oceanen. Wat steevast gepaard gaat met veel leed bij mensen en andere levende wezens, vooral in het Globale Zuiden.
Deze keer is het de beurt aan Lode Cossaer, zijn opiniestuk is een schoolvoorbeeld van neoliberaal denken dat de samenleving reduceert tot een markt waarop individuen dan zogezegd vrije keuzes kunnen maken. Vanuit deze fictie bekritiseert hij Anuna De Wever, alsof ze zou pleiten voor een systeem “waarin enkelen bepalen wat anderen moeten verkiezen”. Dat heeft ze nergens geschreven.
In Cossaers maatschappijvisie staat het individualistisch handelen centraal: als ieder voor zich keuzes maakt en daar economisch voordeel uit kan halen, ontstaan er effectieve benaderingen voor milieuproblemen. Dit steunt op de karikatuur van de homo economicus die economen allang onderuithaalden. De psycholoog Daniel Kahneman kreeg de Nobelprijs omdat hij aantoonde dat mensen complexe wezens zijn, vol verlangens en emoties, hun besluitvorming steunt niet louter op economisch-rationele overwegingen.
sociale strijd
Als we de samenleving reduceren tot een minimale rechtsstaat die marktwerking maximaliseert, hadden we nooit openbaar vervoer, pensioenen en betaalbare gezondheidszorg voor iedereen gehad. De welvaart die Cossaer zo bepleit, kwam er door collectieve actie en sociale strijd. Wat ontbreekt in zijn stuk, is een pleidooi voor democratie en… echt samenleven. Mensen zijn sociale wezens op zoek naar vormen van vrijheid én zekerheid, ontplooiingskansen én antwoorden op hun terechte angsten. Dit vergt een aanpak die solidariteit en verbeelding van een andere samenleving samenbrengt.
Een koolstofheffing binnen de huidige samenleving, zoals Cossaer voorstelt, is de miserie organiseren. Deze werkt enkel ingebed in een beleid gebaseerd op solidariteit. Je zal maar met een laag inkomen een slecht geïsoleerde woning moeten verwarmen. Gele hesjes ontstaan als we mensen niet ondersteunen met een gezamenlijke aanpak. Steun voor de noodzakelijke transitie ontstaat als we collectief investeren in structuren die duurzame levensstijlen voor iedereen mogelijk maken, zoals openbaar vervoer en betaalbaar gezond voedsel. En een renovatiebeleid per wijk dat geen enkele bewoner achterlaat. Allemaal zaken die de markt niet levert en waar ook De Wever terecht voor pleit.
Cossaer schiet de hoofdvogel af met de illusie dat reclame ons niet beïnvloedt. Waarom besteden grootbedrijven dan miljarden aan reclamebureaus die de inzichten van Kahneman toepassen? Gelukkig is er ondertussen empirisch bewijs, zoals de stad Londen. Die verbood in 2019 reclame op fastfood in het openbaar vervoer, waarmee bijna 100.000 gevallen van obesitas voorkomen zijn.
Terug naar de wetenschap: klimaatwetenschappers pleiten in hun IPCC-rapporten zonder meer voor systeemverandering, wat zich onder meer vertaalt in het principe sufficiëntie. Dat is de radicale vraag: ‘Hoeveel is genoeg?’ Hoe kunnen we de vraag naar meer grondstoffen, energie en land vermijden? Een antwoord hierop vergt de nodige verbeelding, de democratische infrastructuur zodat burgers kunnen deelnemen aan de besluitvorming, en fondsen om infrastructuren te bouwen die sufficiëntie ondersteunen.
garantie verlengen
Uiteraard is marktwerking op zich geen probleem, de vraag is in welke domeinen we die willen en waar we die best inperken. Al in 2007 noemde de eerder klassiek denkende econoom Nicholas Stern klimaat het grootste marktfalen ooit en gaf hij aanbevelingen om markten beter te doen werken. Dat deed hij in 2020 weer, nu met de toevoeging dat marktfalen aanpakken onvoldoende is om de noodzakelijke radicale verandering teweeg te brengen. Dit vereist een complexe coördinatie die overheidsinterventies noodzakelijk maken.
Laten we daarover een democratisch gesprek organiseren vol ruimte voor verbeelding voor een andere en betere samenleving, voor burgers die samen willen bouwen aan een duurzame samenleving. Omdat het nodig is en zin en betekenis geeft, los van de vraag of het geld opbrengt.
Deze tekst verscheen als opiniestuk in De Morgen van 22 augustus 2024.
Recente reacties